Książka jest poświęcona nauczycielom i uczniom - uczestnikom konspiracyjnej działalności dydaktyczno-wychowawczej w okresie II wojny światowej. Odrębną część stanowią wspomnienia uczniów i nauczycieli tajnych kompletów i dalsze ich koleje życiowe. Autor Adam Sznajderski oparł się w znacznym zakresie na pamiętnikach i wspomnieniach członków wrocławskiego klubu Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON), ale niemal równie obszerny materiał dotyczy tajnych kompletów wszystkich szczebli nauczania na Kielecczyźnie oraz sylwetek zaangażowanych w nie osób. Książka wskazuje także na związki Wrocławia i Kielecczyzny (ówczesne woj. kieleckie było współorganizatorem oświaty na Dolnym Śląsku, a także niektórych działów administracji).
Według ściśle zaplanowanych działań nazistów należało maksymalnie ograniczyć rozwój umysłowy polskich uczniów. Heinrich Himmler zdecydował: „(…) dla polskiej ludności Wschodu nie mogą istnieć szkoły wyższe niż 4-klasowa szkoła ludowa. Celem takiej szkoły ma być wyłącznie proste liczenie, najwyżej do pięciuset, napisanie własnego nazwiska, wiedza, iż boskim przykazaniem jest być posłusznym Niemcom, uczciwym, pracowitym i rzetelnym. Czytania nie uważam za konieczne”.
Aby przeciwdziałać temu poważnemu i dalekosiężnemu zagrożeniu ze strony okupanta, już w październiku 1939 r. w Warszawie została powołana Tajna Organizacja Nauczycielska, jednocząca Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) i kilka pomniejszych organizacji. TON, opierając się na kompetentnej i nastawionej patriotycznie kadrze, podjął walkę z okupantem poprzez organizację tajnego nauczania wszelkich szczebli z naciskiem na przedmioty, których zakazał okupant: język polski, historia i geografia ojczysta. Kwestia tajnego nauczania była zróżnicowana w różnych rejonach Polski. Tłem publikacji A. Sznajderskiego jest analiza tajnego nauczania w Generalnej Guberni i na terenach okupowanych po ZSRR. Autor szkicuje także kilkadziesiąt sylwetek działaczy tajnego nauczania. Ponad 50 procent treści książki dotyczy Kielecczyzny: tajnego nauczania w Kielcach, powiecie pińczowskim i jędrzejowskim oraz w Działoszycach.
W Kielcach pierwsze komplety tajnego nauczania zaczęły powstawać już w listopadzie 1939 r., zaś na przełomie 1940 i 41 r. powołano tajne Gimnazjum i Liceum im. St. Żeromskiego, do którego dołączały komplety z prowincji. W latach 1940-44 maturę zdało 88 uczniów. Wielu z nich stało się ofiarami II wojny światowej.
Kielce mają powód do dumy z powodu tworzenia zrębów tajnego nauczania uniwersyteckiego. Pisze A. Sznajderski: „Główny trzon Tajnego Nauczania Ziem Zachodnich znajdował się w Warszawie, a w Kielcach powstała jego filia. Wydział prawa (wykładano cywilne i kanoniczne) pracował pod opieką Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a jego głównym organizatorem był ks. prof. Piotr Kałwa (…). Po powstaniu warszawskim wysiedleni do Kielc profesorowie politechniki rozpoczęli również zajęcia z architektury (…). Po wojnie wszystkie wyższe polskie uczelnie uznały formalnie kieleckie studia, respektując zaliczone ćwiczenia, kolokwia, egzaminy. Zajęcia humanistyczne organizowano w domach prywatnych, z historii także w archiwum, z medycyny, chemii i farmacji w szpitalu miejskim, na zapleczach aptek i zakładów fotograficznych. Prawa kanonicznego uczono podczas zajęć seminarium duchownego. Wbrew zasadom konspiracji studenci posiadali nawet indeksy z zakonspirowanej drukarni”.
W 2000 r. biskup kielecki Kazimierz Ryczan poświęcił tablicę przy ul. Wesołej 25 wmurowaną w elewację kamienicy, w której odbywały się tajne zajęcia uniwersyteckie.
W rozdziale o tajnym nauczaniu w Kielcach A. Sznajderski przywołuje postaci zasłużonych na tym polu nauczycieli i krzewicieli oświaty: bp. Piotra Kałwę, ks. prof. Adama Ludwika Szafrańskiego, Marię Elżbietę Opielińską. Szereg nazwisk, faktów, działań organizacyjnych (np. działalność Tajnej Rady Pedagogicznej) to charakterystyka tajnego nauczania w Pińczowie i Wiślicy. Szczegółowo zostały omówione warunki pracy w okresie okupacji na terenie kilku miejscowości powiatu pińczowskiego - odbyte tajne narady, prześladowania, np. aresztowanie nauczycieli w Mierniowie.
Tajne nauczanie w Działoszycach i okolicach Jędrzejowa ilustrują i charakteryzują przede wszystkim sylwetki zaangażowanych w sprawę nauczycieli. Ich rzetelnie opracowane biogramy to przyczynek do poznania ważnego wycinku historii II wojny światowej w konkretnym regionie - na Kielecczyźnie. Jest to cecha całej publikacji, którą powinny docenić nie tylko środowiska pedagogiczne, ale zainteresowani historią regionu małych ojczyzn.

A.D.