Odnalezienie relikwii Krzyża św. tradycja chrześcijańska łączy z matką Konstantyna Wielkiego – św. Heleną. W latach 326-28 z polecenia cesarza udała się ona do Ziemi Świętej w celu poszukiwania relikwii Krzyża Chrystusowego. W pobliżu Golgoty, w opuszczonej cysternie znalazła trzy krzyże, z których jeden uznano za narzędzie egzekucji Jezusa z Nazaretu. Cesarzowa Helena zidentyfikowała go na podstawie tabliczki, na której widniał tzw. dowód winy (łac. titulus damnationis), czyli napis w trzech językach: „Jezus Nazarejczyk, król żydowski”. Z relacji naocznego świadka św. Jana, zawartej w jego Ewangelii (J 19, 19), wynika, że taki napis kazał umieścić Poncjusz Piłat. W kolejnych wiekach Krzyż św. był dzielony na małe cząsteczki, które później przekazywano do różnych kościołów na całym świecie.

W narwiańskiej parafii

Relikwie Krzyża św. w Narwi, którym do dziś oddawana jest szczególna cześć, należą do najcenniejszych zabytków. Ich dzieje łączą się z osobą proboszcza narwiańskiego ks. Marcjana Wituskiego, który na wniosek króla Polski i Szwecji Władysława IV, będącego patronem i kolatorem kościoła w Narwi, 14 listopada 1645 r. otrzymał tamtejsze probostwo. Pod koniec jego proboszczowania podczas tzw. potopu szwedzkiego parafia Narew bardzo ucierpiała. Również jemu zrabowano bogatą korespondencję, która obecnie znajduje się w archiwum państwowym w Sztokholmie, w zespole nazwanym Skoklostersamlingen. Dzięki niej wiemy, że prepozyt narwiański miał liczne kontakty i prowadził ożywioną korespondencję ze znanymi ludźmi ówczesnej Rzeczypospolitej. Ważną grupę stanowili kanonicy i księża z różnych diecezji i kapituł. Jednym z nich był ks. Albert Karol Galamski, kanonik jarosławski, prepozyt i oficjał tarnowski, który siebie określał „pokornym poddanym i czcicielem” proboszcza narwiańskiego.

Ze źródeł szwedzkich

W archiwum szwedzkim zachowało się kilka listów skierowanych przez niego do ks. Marcjana Wituskiego. W jednym z nich, pisanym z Tarnowa 25 lipca 1649 r., znajdujemy taką informację: Posyłam WM MM Panu y Dobrodzieiowi obiecane reliquie Święte, de ligno SSms Crucis, S. Stanislai, S. Bonifacii, S. Perpetuae, S. Rosaliae, te WM MM Panu zalicam od morowego powietrza, oprócz Stanisława Świętego, co mam od Xiążecia Jego Mści Czartoryskiego kanonika krakowskiego, insze wszystkie od nieboszczyka Xiedza Konopackiego Warmińskiego Biskupa. Znalazłe iescze y S. Venantii y S. Chrysanthi Martyrum. To ode mnie sługi swego wdzięcznie przyiąwszy, uniżenie upraszam, abyś mię w miłościwej łasce swey chować raczył, do którey się z uniżonymi posługami jako naypilniey oddawam. Z Tarnowa 25 July 1649.

Wśród wielu relikwii na pierwszym miejscu ks. Albert Karol Galamski wymienił relikwie „z drzewa Najświętszego Krzyża” (łac. de ligno SSms Crucis). Z tego listu dowiadujemy się też, kiedy i jaką drogą przybyły one do kościoła w Narwi wzniesionego jeszcze przez królową Bonę. Co prawda nie zachował się żaden oryginalny dokument potwierdzający ich autentyczność, ale powyższy list bardzo wyraźnie świadczy o starożytności i wiarygodności relikwii Krzyża św. przekazanych w 1649 r. z Tarnowa do Narwi. W tym miejscu należy powiedzieć, że relikwie te należą do pierwszych, jakie dotarły na teren naszej diecezji.

Nasuwa się jeszcze jedno pytanie: w jaki sposób ks. Albert Karol Galamski wszedł w posiadanie tak cennej relikwii. Otóż z lektury jego listu wynika, że otrzymał je od biskupa nominata warmińskiego i administratora apostolskiego diecezji sambijskiej Jana Karola hr. Konopackiego h. Odwaga, który wiele razy podróżował po krajach Europy i towarzyszył królowi Janowi Kazimierzowi podczas jego zagranicznych wojaży. Możemy zatem zakładać, że relikwie Krzyża św. zostały przywiezione z jakiegoś kraju europejskiego (Francja, Włochy?), a następnie przez Warmię i Tarnów dotarły do Narwi. Od 1649 r. aż do dziś są przechowywane w miejscowej świątyni.

Narwiański relikwiarz

Relikwie Krzyża św. znajdują się w srebrnym i pozłoconym relikwiarzu w kształcie małej monstrancji, który został wykonany w pierwszej połowie XVIII wieku. Jej centrum stanowi oszklony krzyż, który jest włożony do promienistej glorii. Pozłocone promienie są ozdobione dodatkowo otoką w kształcie winnej latorośli oraz ornamentami w stylu rocaille. Stopa relikwiarza jest owalna i wypukła na cokole, a jej wierzch zdobi fryz z liści akantu. Na środku trzonu małej monstrancji jest nodus w kształcie spłaszczonej kuli otoczonej pierścieniami. Całość wieńczy korona z krzyżem, która jest przymocowana do promieni glorii.

Wewnątrz oszklonego krzyża są złożone na płótnie trzy niewielkie, cienkie fragmenty Krzyża św., z których pionowy fragment ma długość 10 mm, a dwa poziome (po jego bokach) liczą po 5 mm każdy. Cały relikwiarz jest przechowywany w specjalnym futerale wyłożonym miękkim materiałem koloru żółtego.

Kult relikwii

Od niepamiętnych czasów relikwie Krzyża św. otaczane są w Narwi należną czcią i nieustającym kultem. Śledząc dokumenty zachowane w diecezjalnym i parafialnym archiwum, widzimy wielkie zainteresowanie tą relikwią ze strony władz duchownych. Ksiądz inf. Michał Krzywicki w swoich rozporządzeniach powizytacyjnych z 18 VII 1953 r. polecił proboszczowi, aby oczyścił relikwiarz Krzyża św. i umieścił go w tabernakulum jednego z bocznych ołtarzy. W kolejnym roku polecenie administratora wypełnił ks. Bolesław Małecki, co poświadcza inskrypcja na odwrotnej stronie trzonu relikwiarza brzmiąca: „Odnowiony w roku Maryjnym Narew 1954 r.”. Jej treść nawiązywała do obchodów stulecia ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP oraz do Roku Maryjnego ustanowionego przez papieża Piusa XII.

Wracając zaś do dyrektyw powizytacyjnych, należy powiedzieć, że polecenie administratora apostolskiego urzeczywistnił dopiero jeden z jego następców. W inwentarzu kościelnym z 1964 r. znajdujemy bowiem informację, że w tym okresie relikwiarz z drzewem Krzyża św. znajdował się już w ołtarzu bocznym Matki Bożej Narwiańskiej. Zapewne z tego powodu ołtarz ten nazywano wtedy ołtarzem Matki Bożej Szkaplerznej i św. Krzyża. Obecnie relikwiarz przechowywany jest w zakrystii, w dużej pancernej szafie. W wybrane dni w ciągu roku liturgicznego, a przede wszystkim w każdy Wielki Piątek na zakończenie liturgii święte relikwie są dawane wiernym do ucałowania.