Kościół odegrał ważną rolę w budowaniu patriotyzmu w świadomości Polaków. W okresie zaborów świątynie stawały się enklawami niezawisłości, a kapłani krzewicielami narodowej tożsamości.

Gdy w styczniu 1863 r. wybuchło powstanie jednym z pierwszych, który chwycił za broń, był wikariusz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łodzi ks. Józef Czajkowski. Wraz z grupą ochotników wkroczył przy aplauzie wiwatującego tłumu do Łodzi i triumfalnie zrzucił z miejskiego ratusza rosyjskiego orła oraz inne oznaki carskiej władzy i zawiesił w ich miejsce polską flagę. We wrześniu 1863 r. ks. Czajkowski brał także udział w dwóch bitwach: pod Wolą Cyrusową, gdzie poprowadził do ataku grupę kosynierów oraz pod Dalikowem. Wiosną 1864 r. wyemigrował na zachód, osiedlając się ostatecznie w Antwerpii.