KAI: Na KUL trafiali ludzie, którzy z racji swych poglądów czy zaangażowania nie mogli studiować gdzie indziej. Wśród jego absolwentów jest też wielu znanych antykomunistycznych opozycjonistów.

- Ten proces rozpoczął się po marcu 1968 r., za rządów ks. prof. Wincentego Granata, który jako rektor zachował się fantastycznie. Stanął po stronie studentów aresztowanych przez władze. Nie usunął ich, mimo takich żądań i bronił autonomii uniwersytetu. Wspierał ich także finansowo. Odważnym krokiem była jego decyzja, że odtąd KUL będzie przyjmować studentów relegowanych z "wilczym biletem" z innych uczelni. A kiedy w 1970 roku ks. Granat musiał ustąpić z urzędu z powodów zdrowotnych, kontynuował tę linię kolejny rektor o. prof. Albert Krąpiec.
Często studenci zaczynali działalność opozycyjną dopiero studiując na KUL, dzięki otrzymanej tutaj formacji. Z inspiracji studentów KUL powstały m.in. „Spotkania”, niezależne pismo młodych katolików, założone przez Janusza Krupskiego, wydawane poza zasięgiem cenzury w latach 1977-1988. Jako pierwsze w Polsce rozpoczęło ono niezależną działalność poligraficzną na przemyconym z Londynu a zakupionym przez Piotra Jeglińskiego powielaczu, publikowało też serię książkową Biblioteka „Spotkań”. Studentem KUL był także związany ze "Spotkaniami" Bogdan Borusewicz.
"Spotkania" były pierwszym środowiskiem opozycyjnym w Polsce, skoncentrowanym nie tylko na walce o prawa człowieka, ale także współpracującym z intelektualistami w innych krajach bloku sowieckiego. Środowisko to wyróżniało przekonanie o niereformowalności systemu komunistycznego, w co utopijnie wierzyło wielu działaczy opozycyjnych, później często bardzo znanych, wywodzących się ze środowisk komunistycznych, aktywnych w dobie stalinowskiej.
Wielu pracowników i studentów KUL wykazało się olbrzymią odwagą prowadząc działalność opozycyjną i odważnie przyznając się do swoich przekonań religijnych. Funkcjonowanie uczelni w czasach PRL wymagało też dużej rozwagi władz Uniwersytetu, by zachować kruchą równowagę i nie narażać się na prowokacje, które mogłyby skutkować zamknięciem uczelni. Paradoksalnie to lokalne władze partyjno-państwowe były bardziej dokuczliwe, niż centralne.
W 1980 r. znaczna większość pracowników KUL zgłosiła swój akces do NSZZ „Solidarność” i prowadziła czynną działalność w całym kraju. Stało się to powodem internowania 14 z nich podczas stanu wojennego.

KAI: Wiadomo, że KUL był miejscem szczególnego zainteresowania służb bezpieczeństwa, które starały się werbować współpracowników, także spośród kadry naukowej. Jak głęboka była ta penetracja?

- Nim odpowiem wprost na to pytanie muszę z całą mocą przypomnieć rzeczy oczywiste, które jednak niedostatecznie przebijają się do społecznego dyskursu. Nade wszystko należy pamiętać, że wybór KUL jako miejsca studiów oznaczał wybór ideowy, był aktem sprzeciwu wobec materialistycznej i ateistycznej ideologii, przeciwko intelektualnemu, moralnemu i politycznemu znieprawieniu. Studenci byli świadomi konsekwencji tego wyboru, jakimi były trudności ze znalezieniem pracy. Podobne konsekwencje czekały pracowników KUL, których pozbawiano możliwości uzyskiwania na rodzimej Uczelni stopni naukowych. Postawa ta wymagała i odwagi, i samozaparcia.
Nic dziwnego, że KUL był przedmiotem szczególnego zainteresowania służby bezpieczeństwa, szukającej informacji o jego funkcjonowaniu. Działo się to w sposób nieporównywalny z innymi uczelniami, bowiem ich władze - rektorskie, dziekańskie - miały obowiązek takiej współpracy, nie trzeba więc już było szukać dodatkowych informatorów. Na ile służbom bezpieczeństwa udawało się niecnymi sposobami przenikać do środowiska KUL nikt nie jest w stanie rzetelnie odpowiedzieć, choćby dlatego, że dokumentacja z tego okresu jest tylko szczątkowa. Trudno więc w sposób odpowiedzialny, na podstawie zachowanych akt bezpieki, formułować jakiekolwiek uogólnienia o funkcjonowaniu całej instytucji czy poszczególnych osób, które inwigilowano, nachodzono, być może pośrednio zbierając w ten sposób informacje, a równocześnie blokowano przez kilka lat ich awanse naukowe. Czy w sposób odpowiedzialny takie kontakty można nazywać agenturą, czy też osoby te były raczej ofiarami barbarzyńskiego systemu?
Współpracujemy w tym temacie z Instytutem Pamięci Narodowej. Podjęliśmy wspólne badania mające na celu opracowanie opartej na źródłach – także archiwaliach kościelnych, a nie tylko tych wytworzonych przez funkcjonariuszy SB – historii KUL w okresie PRL. Utworzony został 6-osobowy zespół redakcyjny składający się w połowie z pracowników KUL, a w połowie z osób z zewnątrz. Będzie to całościowa historia KUL w okresie PRL-u, niemająca wyłącznie aspektu martyrologicznego bądź lustracyjnego. Ważną jej częścią będą rozdziały na temat duszpasterstwa akademickiego, w którym ogromną rolę odegrali jezuici. Będzie to wspólna publikacja KUL i IPN, poprzedzająca 100-lecie uczelni.
Mam nadzieję, że monografia ta będzie również wzorcową w zakresie sposobu w jaki uczelnia wyższa może się uporać z problemem lustracyjnym. Żadna polska uczelnia dotąd tego nie zrobiła, a największy bunt przeciwko ustawie lustracyjnej obserwowaliśmy przecież w środowisku akademickim.
Chcemy przy okazji rehabilitować rektora ks. Antoniego Słomkowskiego, który był więziony przez władze stalinowskie. Postaci szczególnej, Odnowiciela KUL, porównywanego z ks. Radziszewskim.

KAI: Jak można skomentować książkę „Wielka odmowa” Dariusza Rosiaka, gdzie jest mowa o KUL właśnie w tych latach?

- Może od strony literackiej jest to książka interesująca, ale z wyraziście postawioną tezą przeciwstawiającą sobie trzy omawiane postacie, by klarowniej, choć za cenę ewidentnych uproszczeń, ukazać modele zachowań wobec aparatu bezpieczeństwa. Z tego powodu, nie tylko w ocenie środowiska KUL, opinia formułowana przez autora tej książki jest jawnie niesprawiedliwa jeśli chodzi o ocenę działań o. Alberta Krąpca, charyzmatycznego rektora KUL. Autor niedostatecznie uwzględnił kontekst w jakim pracował każdy rektor wyższej uczelni w PRL. Każdy z nich - w tym rektor KUL - był zmuszony rozmawiać z władzami państwowymi. Jak sygnalizowałem wyżej, na innych uczelniach związek między administracją uniwersytecką a władzami był nawet znacznie bliższy.
Być może zapiski kard. Stefana Wyszyńskiego, które niebawem mają być opublikowane rzucą nowe światło na kontakty poszczególnych rektorów KUL z władzami, bo przecież Ksiądz Prymas był o tym informowany. Czekamy na wyjaśnienie tych wątków.

KAI: KUL - jak mówiliśmy - w okresie komunistycznym był oazą wolności. Tymczasem pierwsze lata wolnej Polski wcale nie były dlań łatwe. Dlaczego?

- W początkowym okresie transformacji ustrojowej, uczelnia znalazła się w bardzo trudnej sytuacji materialnej. W 1991 r. Sejm RP przyjął ustawę, na mocy której uniwersytet został objęty dofinansowaniem z budżetu państwa, ale tylko w zakresie działalności dydaktycznej i pomocy stypendialnej dla studentów. Dopiero w 2008 r. została podjęta uchwała przyznająca uczelni prawo do finansowania z budżetu państwa inwestycji infrastrukturalnych, na równi z innymi polskimi uniwersytetami.
Sytuacji materialnej KUL nie ułatwiło powstanie wydziałów teologicznych na państwowych uniwersytetach. A to przecież KUL wykształcił kadry dla wydziałów teologicznych i kościelnych w całej Polsce. Paradoksalnie stworzyliśmy sobie konkurencję, choć nie możemy się przecież z niej nie cieszyć.
Mimo to, po 1989 r. nastąpił szybki rozwój KUL, znacznie wzrosła liczba studentów, także z zagranicy, oraz pracowników naukowo-dydaktycznych. Zostały utworzone nowe wydziały i kierunki. Powstały nowe gmachy, np. Kolegium Jana Pawła II czy Instytut Biotechnologii. Otworzyliśmy nowe obszary badań w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych.