Od ukazania się adhortacji o roli świeckich w Kościele mija 30 lat. To dobra okazja, by przeanalizować, jak wygląda zaangażowanie laikatu w Polsce, czy świeccy czują się odpowiedzialni za wspólnotę wiary, czy też są biernymi biorcami sakramentów?

Co dziesiąty, czyli co mówią liczby

Ilu w Polsce jest świeckich, nie tylko praktykujących, ale i poważnie zaangażowanych w życie Kościoła? Ksiądz Wojciech Sadłoń SAC, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego, szacuje, że „wiernych zaangażowanych” jest ok. 8 proc., czyli mniej niż co dziesiąty katolik. W liczbach bezwzględnych jest to od 2,5 mln. Socjolog zastrzega, że jest to liczba szacunkowa, gdyż zdarza się, że dana osoba uczestniczy w kilku inicjatywach naraz – gdy na przykład członkowie Akcji Katolickiej lub kół różańcowych udzielają się także w parafialnym zespole charytatywnym czy innym dziele.

Charakteryzując grupę „katolików zaangażowanych”, dyrektor ISKK zwraca uwagę na ich wiek – uczestnictwo w życiu wspólnoty wyraźnie wiąże się z etapem życia, najczęściej biorą w nim udział ludzie młodzi, którzy nie założyli rodzin, oraz seniorzy. Najmłodsi i najstarsi są najbardziej aktywni. Zaangażowanie osób w wieku produkcyjnym jest znacznie mniejsze, gdyż praca zawodowa i wychowanie dzieci konkurują z zaangażowaniem w parafii. Duchowny podkreśla jeszcze inną cechę grupy aktywnych katolików – dominują w niej kobiety.

Wspólnoty stare i nowe

Obecne w Polsce ruchy i wspólnoty, przeznaczone lub tworzone dla laikatu, są bardzo liczne i różnorodne. Warto przypomnieć, że przez stulecia w potocznej opinii świeccy byli uznawani za grupę podwyższonego ryzyka, gdyż zgodnie z tą wizją świat był miejscem niebezpiecznym dla zbawienia, dopiero Sobór Watykański II potwierdził nieśmiałą intuicję osamotnionych ludzi Kościoła, którzy byli przeświadczeni, że wszyscy są powołani do świętości w miejscu, w którym Bóg ich postawił – w rodzinie, małżeństwie, pracy zawodowej, służbie społecznej. Wydaje się, że ta różnorodność ruchów i wspólnot jest odpowiedzią na to nowe spojrzenie na rolę i powołanie laikatu.

Część wspólnot szczyci się kilkusetletnią historią. Świeckie wspólnoty franciszkańskie, dominikańskie, karmelitańskie, czyli „Stowarzyszenia, których członkowie, żyjąc w świecie, uczestniczą w duchu jakiegoś instytutu zakonnego, pod kierownictwem tegoż instytutu prowadzą życie apostolskie i zdążają do chrześcijańskiej doskonałości, nazywają się trzecimi zakonami lub otrzymują odpowiednią nazwę” (Kodeks Prawa Kanonicznego).

Są wspólnoty, które zostały przeszczepione na polski grunt z zagranicy, takie jak Odnowa w Duchu Świętym, która niezwykle dynamicznie rozwinęła się w latach 70. ubiegłego wieku, Droga Neokatechumenalna, zainicjowana w latach 60. przez Hiszpana Kiko Argüello, czy Ruch Wiara i Światło, założona przez Jeana Vaniera wspólnota niepełnosprawnych i ich opiekunów. Prałatura Świętego Krzyża i Opus Dei, powołane w Hiszpanii w latach 20. Ukazuje ono wiernym każdego stanu, jak żyć w świecie zgodnie z wiarą katolicką.

Inne są rdzennie polskie, należą do nich Ruch Światło-Życie zwany oazami oraz Domowy Kościół, powołane w latach opresyjnego komunizmu przez charyzmatycznego duszpasterza ks. Franciszka Blachnickiego oraz skierowany do młodzieży i małżeństw Ruch Rodzin Nazaretańskich, zainicjowany przez ks. Tadeusza Dajczera.

Ruchy i wspólnoty można podzielić na dwie podstawowe grupy – typu formacyjno-modlitewnego (neokatechumenat, Odnowa w Duchu Świętym, Grupy Modlitewne o. Pio). Większość z nich, takie jak neokatechumenat, prowadzi dla swoich członków permanentną, wieloletnią formację opartą na wspólnocie, Eucharystii i studiowaniu Pisma Świętego. Inne realizują konkretne cele charytatywne, kulturalne, oświatowe czy resocjalizacyjne, a ich członkowie pragną mieć kapelanów czy duszpasterzy, dzięki czemu wzmacniają swoją więź z Bogiem (np. obrońcy życia, osoby pracujące z bezdomnymi, więźniami itd.).

W Polsce na rozwoju świeckich stowarzyszeń i wspólnot zaciążyły dziesięciolecia komunizmu i rozwiązanie pod naciskiem władz PRL wszystkich stowarzyszeń oraz konfiskata ich majątku i wydawnictw. Taki los spotkał m.in. powołaną przez Piusa XI Akcję Katolicką, która w chwili wybuchu wojny liczyła 750 tys. członków, a mogła się odrodzić dopiero w 1996 r. Obecnie do AK należy blisko 20 tys. członków i 3,5 tys. członków wspierających. Akcja Katolicka działa w prawie wszystkich, bo 40 diecezjach i realizuje wiele inicjatyw, takich jak Ogólnopolski Konkurs Młodych Organistów im. Franciszka Karpińskiego w Białymstoku, Maratony Biblijne w Płocku, Konkursy Biblijne w Gdańsku, Ogólnopolski Festiwal Pieśni Patriotycznych w Krakowie. Prowadzi szkoły, ośrodki pomocowe i placówki zdrowia. Członkowie Akcji włączają się w wydarzenia organizowane przez parafie, organizują kiermasze charytatywne, zbierają podpisy pod petycjami związanymi z ważnymi problemami społecznymi i edukacyjnymi. Członkowie AK biorą też czynny udział w polityce, inspirując się wartościami ewangelicznymi, w szczególności katolicką nauką społeczną. W wyborach w 2015 r. do Sejmu i Senatu zostało wybranych 23 parlamentarzystów – członków AK, w tym długoletnia prezes Halina Szydełko.

Najliczniejsza, a zarazem jedna ze starszych wspólnot w Polsce, obecna od końca XIX w., to Żywy Różaniec. Prawdopodobnie nie ma parafii w Polsce, w której nie działałaby jedna lub kilka róż, czyli kręgów osób odmawiających codziennie dziesiątek różańca w papieskich intencjach, ważnych sprawach dotyczących Kościoła, Polski i świata. Wbrew stereotypom nie są to tylko starsze kobiety, od kilku lat powstają róże (bardzo licznie np. w diecezji warszawsko-praskiej) tworzone przez mężczyzn, młodzież, całe rodziny. Szacuje się, że należy do nich ok. 2 mln osób. Są to te osoby, na które zawsze można liczyć, organizując życie parafii, ale też rozmaite wydarzenia adresowane do osób spoza: kiermasze, działalność charytatywna, wydarzenia kulturalne.

Ważną inicjatywą środowiska była organizacja modlitwy różańcowej 10 listopada, w przeddzień 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę, która była dziękczynieniem za wolność Ojczyzny – jak wyjaśnił ks. Szymon Mucha, krajowy moderator Żywego Różańca.

Nowe trendy

Ks. dr Sadłoń zwraca uwagę na nowe zjawisko – coraz więcej wiernych, którzy czują się związani z Kościołem i pragną pogłębienia formacji duchowej lub zrealizowania swoich inicjatyw, nie wiąże się z istniejącymi już wspólnotami czy ruchami, a spontanicznie tworzy przy parafii swoje grupy. Grupa „luzaków” powstaje oddolnie dzięki inicjatywie proboszcza, wikarego lub osób świeckich i funkcjonuje tylko w jednej parafii. Tworzą ją osoby pragnące się modlić, pogłębiać znajomość Pisma Świętego, małżeństwa. W całym kraju powstają kluby matek opiekujących się małymi dziećmi, które przy parafii modlą się, słuchają prelekcji o pielęgnacji i wychowaniu małego dziecka, wymieniają się doświadczeniami.

Można przypuszczać, że młodzi ludzie – których charakteryzuje się jako osoby trudno decydujące się na podjęcie wyborów wiążących na całe życie – również wolą bardziej spontaniczne formy zrzeszania się niż deklarację stałego członkostwa bądź udziału w ogólnopolskich czy międzynarodowych ruchach.

Wolontariat

„Kościół katolicki odgrywa kluczową rolę w wolontariacie Europy. Nie ma innej instytucji, która wniosłaby w wolontariat tak szeroki wkład wspierania najróżniejszych jego form” – mówił we wrześniu tego roku ks. Wojciech Sadłoń na zgromadzeniu plenarnym Rady Konferencji Episkopatów Europy (CCEE). Tak jak w całej Europie, również w Polsce organizacje katolickie mają kluczowe znaczenie dla tworzenia wolontariatu i ducha solidarności. To Kościół wskazuje cele i konkretne dzieła oraz potrafi przekonać do włączenia się w nie setki tysięcy osób.

I tak wolontariat hospicyjny, związany z około setką placówek w całej Polsce prowadzonych przez ludzi Kościoła, opiekuje się pacjentami, ale też organizuje doroczną zbiórkę pieniędzy i promowania opieki nad terminalnie chorymi „Pola Nadziei”, wzorowaną na szkockiej inicjatywie. Dzięki temu placówki te mogą funkcjonować, gdyż dotacje z budżetu państwa nie pokrywają wszystkich potrzeb.

Wolontariusze misyjni przygotowują się i wyjeżdżają na misje do Rwandy, Ugandy, Kenii, Etiopii, Senegalu, Kolumbii, na Kubę, do Indii. Pallotyńska Fundacja Misyjna Salvatti organizuje dla kandydatów do wyjazdów na misje zajęcia ze sztuki przetrwania, pierwszej pomocy medycznej, zasad działania organizacji charytatywnych.

Papieskie Dzieła Misyjne organizują dziecięce grupy Kolędników Misyjnych, które co roku w okresie świąt Bożego Narodzenia, wystawiając jasełka i mini spektakle, śpiewają kolędy i zbierają fundusze na potrzeby swoich rówieśników, a jednocześnie uwrażliwiają katolików na potrzeby misji. W ubiegłym roku zebrane przez ok. 40 tys. dzieci (najmłodsze muszą mieć 14 lat) pieniądze zostały przeznaczone na potrzeby dzieci w Syrii i Libanie oraz w Burundi i Rwandzie.

Bardzo rozbudowany i liczny jest wolontariat Caritas Polska i jej diecezjalnych struktur. Liczy w sumie ok. 100 tys. osób. To dzięki nim ta największa instytucja charytatywna w Polsce jest w stanie przeprowadzić tysiące akcji na rzecz potrzebujących oraz udzielać różnorakiej pomocy w kraju i za granicą, także wówczas gdy trzeba niezwłocznie pomóc ofiarom kataklizmów czy innych wydarzeń.

Większość wolontariuszy pracuje niemal codziennie, dyskretnie niosąc pomoc najsłabszym. Parafialne Zespoły Caritas są obecne w blisko połowie, czyli 4,5 tys. parafii, a 3 tys. z nich jest bardzo aktywnych. Pracuje w nich ok. 26 tys. wolontariuszy, którzy rozeznają potrzeby parafian i wszystkich mieszkańców, niezależnie od przynależności do Kościoła. Zespoły roztaczają też długofalową opiekę nad przewlekle chorymi, bezrobotnymi, rodzinami wielodzietnymi.

Cenna, także z powodów wychowawczych, jest działalność Szkolnych Kół Caritas, których jest 4,2 tys. Należy do nich 66 tys. uczniów. Agnieszka Zarzyńska z Caritas Polska zwraca uwagę, że liczby te nie wyczerpują wszystkich wolontariuszy Caritas, gdyż wielu z nich działa w stałych placówkach Caritas lub w ramach caritasowych centrów wolontariatu. Gdyby ich wszystkich uwzględnić, ich liczba wyniosłaby 100 tys. To oni włączają się np. w takie akcje, jak „Kromka chleba dla sąsiada”.

Liczną grupą bardzo zaangażowanych wolontariuszy dysponuje Radio Maryja. W bardzo wielu parafiach zakładane są Koła Przyjaciół Radia Maryja, których członkowie prowadzą nabożeństwa fatimskie, odmawiają różaniec w intencji Ojca Świętego, Ojczyzny, kapłanów i Radia Maryja, propagują Telewizję Trwam, organizują pielgrzymki, szczególnie na Jasną Górę i do Torunia, animują działalność kulturalną w parafii.

Wspaniałą kartę w historii katolickiego wolontariatu zapisali młodzi ludzie, którzy zaangażowali się w organizację 31. Światowych Dni Młodzieży w lipcu 2016 r. 41 tys. osób w diecezjach i 19 tys. w samym Krakowie przygotowywało, a później czuwało nad prawidłowym i bezpiecznym przebiegiem wydarzenia, którego punktem kulminacyjnym była sprawowana przez papieża Franciszka Msza św. na Campus Misericordiae w Brzegach w obecności ponad 2 mln wiernych.

Zakończenie ŚDM nie oznaczało przejścia w stan spoczynku tysięcy wolontariuszy. Z ich inicjatywy powstał m.in. portal Góra Dobra, który gromadzi wolontariuszy z całego świata, służy wymianie doświadczeń, prezentowaniu nowych inicjatyw i pomysłów. Taką inicjatywą jest np. projekt „Żyjmy razem, nie obok siebie”, polegający na dostarczaniu żywności i przebywaniu z bezdomnymi we współpracy z Dziełem Pomocy św. Ojca Pio z Krakowa. Innym pomysłem jest kurs „Przełamywanie barier”, a jego celem jest pomoc młodym ludziom w odnalezieniu się na rynku pracy.

Kobiety dominują

Cechą charakterystyczną świeckich, aktywnie angażujących się w życie Kościoła, jest zdecydowana przewaga kobiet w tej grupie. To poniekąd logiczne – badania wykazują, że religijność kobiet jest większa zarówno w akceptacji prawd wiary, jak i natężeniu przeżyć religijnych. Badania wykazują też, że praktyki religijne są przede wszystkim domeną kobiet, co potwierdza także doświadczenie polskich parafii. To kobiety systematycznie praktykują (56 proc. wobec 37 proc. mężczyzn) i niemal dwukrotnie częściej codziennie się modlą (65 proc. wobec 40 proc.).

To zaangażowanie przekłada się na konkretną posługę w ramach wspólnoty. Według danych ISKK w Polsce jest 1038 organizacji typowo kobiecych, gromadzących 41 tys. członkiń. Kobiety należą też do niemal wszystkich (poza typowo męskimi) wspólnot obecnych w parafiach. Badania wykazały, że zdecydowaną większość spośród 2,6-milionowej grupy aktywnych wiernych, aż 69 proc. – w liczbach bezwzględnych 1,85 mln, stanowią kobiety. I to one są trzonem organizującym życie parafii i diecezji we wszystkich aspektach – od troski o oprawę liturgii po działalność charytatywną czy kulturalną.

Unikatowe inicjatywy

W ostatnich latach można zaobserwować nowe zjawisko w Kościele lokalnym – świeccy podejmują inicjatywy, które stają się wydarzeniami ogólnopolskimi, a część z nich szybko przekracza granice kraju i realizuje się je na całym świecie.

Na początku tego roku po raz dziesiąty w 644 miastach Polski i kilkunastu za granicą przeszły Orszaki Trzech Króli, w których wzięło udział 1,2 mln osób, z czego w Warszawie 80 tys. Przebrani za Mędrców ze Wschodu, na wielbłądach i koniach, w otoczeniu dzieci przebranych za anioły i rycerzy, przeszli, by złożyć hołd Jezusowi i Świętej Rodzinie. Świętowanie kończyło się wspólnym kolędowaniem na głównych placach miejskich. Każdego roku przybywa ok. 100 nowych orszaków w Polsce, a od kilku lat organizowane są one także przez środowiska polonijne i polskich misjonarzy za granicą.

Pomysł Orszaków Trzech Króli powstał wśród świeckich przy okazji jasełek przygotowywanych wspólnie przez uczniów i rodziców warszawskiej szkoły dla chłopców „Żagle”, prowadzonej przez Stowarzyszenie „Sternik”. Poparł go metropolita warszawski kard. Kazimierz Nycz, który bierze udział we wspólnym świętowaniu.

„Powiedzieć sukces, to za mało! Dziękujemy wszystkim organizatorom lokalnych Orszaków i uczestnikom! Bóg jest dla wszystkich!” – napisali organizatorzy w jednym z serwisów społecznościowych. Ten sukces miał też wpływ na przywrócenie święta Trzech Króli jako dnia wolnego od pracy, a zlikwidowanego w czasach komunizmu.

W ubiegłym roku dwóch filmowców, autorów licznych filmów dokumentalnych poświęconych wierze, Lech Dokowicz i Maciej Bodasiński, założycieli Fundacji Solo Dios Basta, zainicjowali akcję "Różaniec do granic". Milion osób – jak podali organizatorzy – modliło się 7 października 2017 r. na różańcu wokół Polski, nad jej granicami. Po udziale w Eucharystii i adoracji Najświętszego Sakramentu w 350 wyznaczonych kościołach, ludzie ci przeszli w pobliże granicy, gdzie wspólnie odmawiali różaniec. Inicjatywa została podchwycona i zrealizowana przez katolików we Włoszech, w USA i Irlandii.

Rok wcześniej ci sami twórcy zainicjowali nabożeństwo Wielkiej Pokuty na Jasnej Górze w Częstochowie w roku 1050. rocznicy chrztu Polski, na które przybyło 100 tys. wiernych. Eucharystii na szczycie jasnogórskim przewodniczył abp Stanisław Gądecki, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski.

Twórcy, dziennikarze, wydawcy

Na zakończenie należy zasygnalizować obecność w życiu publicznym zawodowych grup katolików świeckich – filmowców, aktorów, piosenkarzy, kompozytorów, wydawców i dziennikarzy, twórców mediów katolickich, portali internetowych, którzy w pracy zawodowej inspirują się wiarą i nie wahają się dawać o niej publiczne świadectwo. Festiwale muzyki chrześcijańskiej, filmów religijnych, koncerty organowe czy Targi Wydawców Katolickich na trwałe wpisały się w pejzaż kulturalny Polski po 1989 r. Ich obecność jest wartościowym składnikiem kultury narodowej.