KATARZYNA DOBROWOLSKA: - O ludziach, którzy zeszli na złą drogę, zwykło się mówić, że nie mają sumienia. Czy to znaczy, że często brak podstawowego rozróżnienia dobra od zła leży u podstaw przestępstwa?

JUSTYNA KIEŁPIŃSKA: - Przestępstwo jest funkcją wielu czynników. Odróżnienie dobra od zła to kwestia dojrzałości moralnej, a ci ludzie niewątpliwie charakteryzują się obniżonym jej poziomem. Nie jest to jednak jedyny powód przestępstwa, zjawisko to jest bardziej złożone, tak jak złożoną istotą jest sam człowiek. Należałoby zwrócić uwagę na interakcję czynników indywidualnych i środowiskowych. Znaczny wpływ na podejmowanie zachowań przestępczych mają ograniczenia indywidualne, tj. zaburzenia psychiczne, zaburzenia zachowania, brak dojrzałości emocjonalnej i społecznej, deficyty intelektualne, uzależnienia itp. Skutkuje to choćby obniżoną zdolnością przewidywania konsekwencji swoich zachowań, wpływa na możliwość krytycznej oceny sytuacji i swoich działań.

- Wielki wpływ ma tu także środowisko rodzinne...

- Niewydolność wychowawcza, uzależnienia występujące w tych rodzinach sprzyjają powielaniu patologicznych wzorców zachowań. Środowisko takie nie buduje człowieka silnego, potrafiącego radzić sobie w trudnych warunkach, dysponującego umiejętnościami społecznymi, o właściwym poziomie samokontroli, odpornego na wpływ środowiska, a raczej człowieka, dla którego „konflikt” z prawem jest niejako naturalną koleją rzeczy. Tym bardziej że potrzeba przynależności do grupy i akceptacji dodatkowo sprzyja odwoływaniu się do negatywnych grup, „przyzwalających” i wzmacniających zachowania przestępcze. Wymienione czynniki budują swoiste uwarunkowania, które w krytycznej sytuacji predysponują do przestępstwa. Trzeba jednak jasno odróżniać przyczyny „przestępczości” od przyczyn „przestępstwa”. Pierwsze to np. bieda, natomiast przyczyna przestępstwa jest zawsze indywidualna. Jest to świadoma bądź nieświadoma decyzja człowieka, ale zawsze jest wybór, tj. albo popełnić jakiś czyn, albo zaniechać kontroli emocjonalnej w momencie popełnienia takiego czynu. To jest decyzja indywidualna, która może się wiązać z warunkami społecznymi, brakiem woli czy brakiem dojrzałości, który przekłada się na brak woli.

- Przed osadzonymi najczęściej stoi wyrok pozbawienia wolności w wymiarze 5, 10, 15 lat, a nawet - za najcięższe przestępstwa, zbrodnie - kara dożywocia. Kara pozbawienia wolności ma służyć izolacji społecznej i bezpieczeństwu, ale także odmianie życia człowieka. Bardzo często rozmawia Pani ze skazanymi. Co dzieje się w człowieku, kiedy budzi się w nim sumienie?

- Przypominam sobie pewnego młodego człowieka. Był zbuntowany, nie widział konieczności odbywania wyroku. Do tego zupełnie nie znał realiów izolacji. Trudno mu było zaakceptować swoją sytuację, dochodziło do sytuacji konfliktowych, w związku z którymi wymagał rozmów wychowawczych. Trafiał także do psychologa, choć jego otwartość była znikoma. Mimo wszystko budował się jednak jakiś kontakt między nami. Intuicyjnie czułam, że pod maską tego zbuntowanego chłopaka kryje się większy potencjał aniżeli to, co stara się wszystkim zaprezentować. Nie rezygnowałam, podkreślałam, że zawsze może przyjść, porozmawiać. Przełomem był moment, w którym musiałam przekazać mu informację o nagłej śmierci matki, jedynej osoby, z którą łączyła go głębsza więź emocjonalna. To trudna chwila dla obu stron, dla niego szok i pustka, dla mnie poczucie chwilowej bezradności wobec faktu śmierci. Myślę jednak, że właśnie śmierć budzi w żyjących świadomość, że nie można zmarnować żadnej chwili, jaką mamy jeszcze do przeżycia, że to nasze życie po coś zostało nam dane, że mamy w nim coś do zrealizowania, czego nie można zaniedbać. Ważne było uświadomienie mu, jakie on ma możliwości realizacji siebie, co ma jeszcze do zrobienia, określenie realnych, akceptowalnych celów. Rozmawialiśmy i wyciągaliśmy wnioski, by przeciwdziałać powielaniu tych samych błędów w przyszłości. To było istotne, bo od przeszłości nie da się uciec, a wszelka próba odcięcia się od niej bez refleksji może okazać się zgubna. Pojawiały się u niego takie nawroty poczucia winy, które ograniczały jego wolę walki o siebie, wiarę w sensowność podejmowanych wysiłków. Za poczuciem winy szło bowiem poczucie mniejszej wartości, przewidywanie braku akceptacji społecznej po wyjściu na wolność, co niszczyło jego nadzieję. Ważne jest odwołanie do wiary, która niesie nadzieję, wzmocnienie, zwłaszcza w chwilach słabości, o ile człowiek zdobędzie się na zaufanie.

- Mówi Pani o nadziei płynącej z wiary. Służba kapelanów więziennych, posługa sakramentalna i ewangelizacja jest bardzo istotnym elementem resocjalizacji. Jak, jako psycholog, ocenia Pani skuteczność tej formy pracy nad człowiekiem?

- Uważam, że kapelani są potrzebni. Dla mnie ważne jest współdziałanie z kapelanami, siostrą zakonną czy klerykami z Seminarium Duchownego w Kielcach. Są to osoby, które naturalnie wpisały się w życie więzienne, poświęcając swój czas na ewangelizowanie osób tam przebywających. Przez skazanych nie są oni identyfikowani z funkcjonariuszami, co daje im dodatkową szansę na efektywność oddziaływań, szansę zbudowania bardziej otwartego kontaktu.
Mam ogromny szacunek dla psychologii, ale równocześnie dostrzegam jej ograniczenia. Operuję pewną wiedzą o człowieku, pogłębionym rozumieniem jego motywacji, uwarunkowań osobowościowych czy ograniczeń wynikających z jego konstrukcji psychicznej, ale nie wpływam na ostateczny kierunek podejmowanych przez niego działań, nie ograniczam jego swobody kierowania życiem. Motywuję go do zmiany, wpływam na poziom jego motywacji zewnętrznej świadomości, że „musi” podjąć działanie, ale jeśli chodzi o motywację wewnętrzną, rzeczywistą wolę przemiany (tj. nie tylko „muszę”, ale przede wszystkim „chcę”), to wymaga ingerencji Kogoś Wyższego. W moim przekonaniu dar łaski przemiany dotychczasowego stylu życia płynie nie z technik psychologicznych, ale dotyka sfery duchowości, jako że człowiek to jedność ciała, psychiki i duszy. Elementu wiary nie można pominąć, rozpatrując zmianę w człowieku, to musi być integracja na tych wszystkich poziomach.
Myślenie takie wymaga jednak ogromnej ufności i pokory wobec Bożych planów względem nas.
Nie wolno nam wątpić w przemianę człowieka. Dlaczego? Bo odwrócenie się od zła i zwrócenie ku dobru jest wynikiem najpierw działania łaski, a potem wysiłku samego człowieka i woli współdziałania w tym procesie z osobami mu pomagającymi. Obecność duchownych jest więc jak najbardziej wskazana, jednak raczej trudno mi wypowiedzieć się co do skuteczności ich pomocy, to tak jakbym chciała oceniać dar łaski przemiany.

Justyna Kiełpińska - psycholog na oddziale terapeutycznym dla upośledzonych umysłowo i z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi.