Papieska Komisja ds. Środków Społecznego Przekazu przygotowała po II Soborze Watykańskim dokument, który był czymś w rodzaju instrukcji wykonawczej do Dekretu o środkach społecznego przekazywania myśli „Inter mirifica”. Prace nad instrukcją trwały siedem lat. Nowy dokument wprowadzał wiele nowatorskich rozwiązań i przemyśleń w taki sposób, by nie budzić tylu uwag, co „Inter mirifica”.

Echo Vaticanum II

Instrukcja weszła w życie 23 maja 1971 r. pod tytułem: Instrukcja duszpasterska o środkach społecznego przekazu „Communio et progressio”. Zawarte są w niej wskazania dotyczące funkcjonowania Kościoła w środkach społecznego przekazu oraz problemów z tym związanych, a także określone jest miejsce człowieka współczesnego, który korzysta z mediów. Wyznaczony jest główny cel mass mediów: pomoc w postępie ludzkości oraz budowa więzi społecznych, opartych na wzajemnej pomocy. „Communio et progressio” zawiera również pouczenia w zakresie funkcjonowania środków społecznego przekazu, kładąc nacisk na ich moralny i chrześcijański wizerunek. Należy także zwrócić uwagę na to, że instrukcja ta podejmuje bardzo istotny problem, jakim jest zmiana postaw i mentalności odbiorców korzystających ze środków społecznego przekazu. Stwierdza się w tym dokumencie, że zmiana wzorców kulturowych, prezentowanych w mediach, ma znaczny wpływ na każdą jednostkę, gdyż w dużej mierze człowiek je przejmuje i postępuje według nich.

Media wpływają nie tylko na to, jak ludzie myślą, ale także na to, o czym myślą. Historię ludzkiego komunikowania z punktu widzenia wiary można postrzegać jako długą drogę wiodącą spod wieży Babel - miejsca i symbolu załamania się komunikacji (por. Rdz 11, 4-8) do Pięćdziesiątnicy i daru języków (por. Dz 2, 5-11) - do odtworzenia komunikacji mocą Ducha Świętego zesłanego przez Syna. Posłany na świat, aby zwiastować Dobrą Nowinę (por. Mt 28, 19-20; Mk 16, 15), Kościół ma misję głoszenia Ewangelii aż do końca czasów. Wie też, że dzisiaj wymaga to korzystania z mediów (por. II Sobór Watykański, „Inter mirifica”, 3; Paweł VI, „Evangelii nuntiandi”, 45; Jan Paweł II, „Redemptoris missio”, 37; Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, „Communio et progressio”, 12fr134; „Aetatis novae” - por. ks. Jarosław Jęczeń, „Media w rodzinie” (materiały pomocnicze dla studentów, Katolicki Uniwersytet Lubelski, INOR, Lublin 2007/2008).

Nowe inicjatywy medialne

Po II Soborze Watykańskim pojawiło się w Kościele wiele inicjatyw medialnych. Powstał Międzynarodowy Instytut Badań nad Komunikowaniem i Kulturą, na uniwersytetach katolickich powstały wydziały nauk o mediach. Otwarto Centrum Telewizji Watykańskiej. Nie brak też bardziej szczegółowych przedsięwzięć, np. uczenie - także biskupów - umiejętności występowania w telewizji czy w radiu. Jest więc coraz więcej inicjatyw mających na celu pomoc Kościołowi instytucjonalnemu w rozumieniu zjawiska mediów i twórczej w nich obecności: powołanie rozgłośni katolickich w diecezjach, telewizje katolickie, prasa katolicka, zmiana „ratio studiorum”, powołanie i szkolenia dla rzeczników kościelnych itd.

Czy Dekret soborowy „Intermirifica” spełnił pokładane w nim nadzieje? Zapytany o to śp. bp Jan Chrapek powiedział: „Myślę, że tak. On właśnie zainicjował odważne myślenie w tej dziedzinie. Instrukcja «Communio et progressio» zaszokowała swą otwartością wielu przedstawicieli Kościoła. Sądzę, że ta instrukcja nie byłaby możliwa bez wcześniejszego Dekretu oraz nauczania papieża Piusa XII na ten temat. Bez niego nie byłoby także tych wszystkich inicjatyw. Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli przede wszystkim zachęcił do odwagi i do obecności w świecie mediów. Nawet to, że papież po raz pierwszy udziela wywiadów dziennikarzom - i to wcale nie gazet katolickich - nie byłoby możliwe jeszcze niedawno. Podobnie trudno byłoby sobie wyobrazić książkę-zapis dziennikarskiej rozmowy z papieżem czy też tak szerokie wykorzystywanie przez następcę św. Piotra ekranu telewizyjnego” (Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli: „Potrzeba wierzących profesjonalistów”. Z bp. Janem Chrapkiem rozmawiają Alicja Wysocka, Tomasz Wiścicki i Krzysztof Wojciechowski).

Realizacja posoborowych postulatów zaowocowała wieloma poważnymi inicjatywami Kościoła w dziedzinie mediów. Od 1964 r. działa Papieska Komisja ds. Środków Społecznego Przekazu. Pierwszy jej poważny dokument to wspomniana Instrukcja duszpasterska „Communio et progressio” z 1971 r. Od 1967 r. obchodzony jest w całym Kościele Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu.

W dalszej kolejności powstała jeszcze bardziej szczegółowa instrukcja Kongregacji ds. Seminariów i Wychowania Katolickiego z 1986 r., dotycząca nauczania problematyki mediów na uczelniach i w szkołach katolickich, jak też w seminariach duchownych. Kolejna instrukcja, wydana przez Papieską Radę ds. Środków Społecznego Przekazu w 1992 r. - „Aetatis novae” jest dalszym uszczegółowieniem rozważań soborowych.

Widać więc, jak bardzo nauczanie kościelne rozwinęło się od czasu, gdy ojcowie soboru sformułowali swój Dekret. W Kościołach lokalnych działają specjalne Komisje Episkopatu ds. Środków Społecznego Przekazu, inspirujące i koordynujące działalność formacyjną i produkcyjną w tym zakresie na szczeblu diecezjalnym lub parafialnym. Funkcjonują rozgłośnie katolickie, Katolicka Agencja Informacyjna, wytwórnie filmów religijnych, wydawnictwa prasowe i książkowe, stacje telewizyjne.

Głos II Soboru Watykańskiego w dziedzinie mediów był bardzo potrzebny, bo niewątpliwie stał się ważnym impulsem do zainteresowania się mediami przez Kościół i wykorzystywania ich dla ewangelizacji.

Jan Paweł II wobec środków społecznego przekazu

„Ewangelizować - mówił bł. Jan Paweł II - znaczy czynić wszystko, według naszych zdolności, aby człowiek «wierzył», aby człowiek odnalazł siebie w Chrystusie, aby odnalazł w Nim pełny sens i właściwy wymiar swojego życia” (audiencja generalna z 21 lutego 1979 r.). Zrozumienie tego jest obecnie wyjątkowo aktualne i bardzo pilne, czemu Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu dała wyraz w dokumencie z 4 czerwca 2000 r. pt. „Etyka w środkach społecznego przekazu”: „Sposób, w jaki ludzie korzystają ze środków społecznego przekazu, może być źródłem wielkiego dobra i wielkiego zła. Chociaż bowiem przekaz społeczny wywołuje często niezamierzone skutki, to sami ludzie decydują, czy używać mediów dla celów dobrych, czy złych, w dobry czy zły sposób. (...) Mimo swego ogromnego potencjału środki przekazu są i pozostaną jedynie środkami, to znaczy instrumentami, narzędziami, z których można zrobić dobry lub zły użytek. Wybór należy do nas. Media nie potrzebują nowej etyki: wymagają zastosowania ustalonych już zasad w nowych okolicznościach”.

Ojciec Święty Jan Paweł II rozumiał doskonale, jak ważną rolę w posłudze Kościoła odgrywają środki społecznego przekazu. Spotykał się z ich pracownikami zarówno w Watykanie, jak i podczas podróży apostolskich. Często wyrażał szacunek dla ich pracy, podkreślał, że jest ona powołaniem, służbą prawdzie i dobru człowieka. Dostrzegał przede wszystkim pozytywne aspekty mediów. W jednym ze swych przemówień stwierdził, że „kolumny gazet, mikrofony radiowe i telewizyjne kamery są amboną, z której współczesne społeczeństwo czerpie wiele dla swych moralnych i duchowych postaw”. Tłumaczył, że Kościół musi być obecny na tej „nowej ambonie (...) z własnymi gazetami i czasopismami, z własnymi stacjami i programami radiowo-telewizyjnymi, z własnym głosem - głosem prawdy i miłości”.

Tematykę medialną Ojciec Święty poruszał w wielu dokumentach swego pontyfikatu, a także w 27 orędziach, które ogłosił z okazji Światowych Dni Środków Społecznego Przekazu, oraz w licznych przemówieniach, wygłoszonych przede wszystkim do uczestników zgromadzeń plenarnych Papieskiej Rady ds. Środków Społecznego Przekazu. Jan Paweł II utrzymywał bliski kontakt z Radą i inspirował jej członków do refleksji i badań naukowych nad problematyką medialną.

Jeden z ostatnich tematów, którym Rada ds. Środków Społecznego Przekazu zajmowała się za życia Jana Pawła II, brzmiał: „Środki przekazu i nowa ewangelizacja”. Ojciec Święty spotkał się z jej członkami, podziękował im za współpracę, a następnie wygłosił przemówienie, w którym podkreślił jeszcze raz, jak ważną rolę w działalności ewangelizacyjnej współczesnego Kościoła pełnią media: „Nie wolno nam zapominać - powiedział - że nasza obecność w świecie środków przekazu jest istotnym elementem nowej ewangelizacji, do której Duch Święty wzywa obecnie Kościół na całym świecie”. I dodał: „Musicie aktywnie zabiegać o to, by Ewangelia nie była spychana wyłącznie do sfery życia prywatnego. Nie! Jezus Chrystus musi być głoszony całemu światu i dlatego Kościół musi wejść na rozległe forum środków przekazu z ufnością i odwagą”.

Ale na tym nie koniec. Ojciec Święty stwierdził następnie, że nie wystarcza posługiwać się mediami, aby mówić ludziom na wszystkich kontynentach o Chrystusie. Trzeba głosić Ewangelię również rozległemu światu mediów, trzeba ewangelizować same media.

Media w służbie nowej ewangelizacji

Podsumowując, można powiedzieć, że refleksja ukierunkowana najpierw przez Dekret „Inter mirifica”, a następnie przez „Communio et progressio”, „Aetatis novae” i inne dokumenty będzie intensywnie pogłębiana. Pozwolę sobie zakończyć fragmentem orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II z okazji Światowego Dnia Środków Społecznego Przekazu z 1981 r., dotyczącego m.in. relacji między wiarą a kulturą, wolności w sferze użytkowania mediów, wpływu mediów na rodzinę: „Moja pasterska posługa, mentalność soborowa, o której tylekroć miałem okazję mówić i do której zawsze zachęcałem, osobiste doświadczenia i przekonania człowieka, chrześcijanina i biskupa - każą mi podkreślić możliwości dobra, bogactwa i opatrznościowy charakter środków przekazu społecznego”.

Istnieje jednak konieczność dobrego poznania mediów i rozwoju refleksji naukowej i moralnej na ich temat, co jeszcze bardziej może pozwolić na lepsze wykorzystywanie środków społecznego przekazu w służbie ewangelizacji.