Pisał o innych, Kto napisze o nim?

Reporter pracuje na zasadzie akumulatora: ładuje, zbiera, wchłania w siebie tę całą rzeczywistość, gromadzi materiał, więc wtedy nie ma czasu na pisanie. (...) Bo podróż jest czasem zbyt cennym, sytuacja podróży jest zbyt cenna, by pisać”.

W latach sześćdziesiątych, w Nigerii, kiedy poważnie się rozchorowałem, wysłali mnie samolotem, a rzeczy osobno. Celnik na Dworcu Gdańskim dopytywał się, gdzie właściwie jest mój bagaż, bo przyszła skrzynia książek, jedne dżinsy i patelnia.

Cytaty za: „Autoportret reportera”, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003. To niezwykła opowieść mistrza reportażu Ryszarda Kapuścińskiego o sobie, tajemnicach własnego zawodu i o świecie współczesnych mediów.

Reklama

Debiutował wierszami w 1949 r. w tygodniku „Dziś i Jutro”, potem rozpoczął pracę w „Sztandarze Młodych”. Na fali odwilży w 1956 r. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi za reportaż „To też jest prawda o Nowej Hucie”, w którym dość prawdziwie jak na owe czasy opisał warunki życia robotników na budowie tego kombinatu. W tym samym roku wysłany do Indii, Afganistanu i Pakistanu, w następnym roku odwiedził Japonię i Chiny. Dla zaledwie 24-letniego dziennikarza, bardzo słabo znającego języki obce, była to z pewnością wielka szansa i zachęta...
W 1958 r. pracował w Polskiej Agencji Prasowej, potem przeniósł się do „Polityki”. W 1962 r. powrócił do Polskiej Agencji Prasowej i został stałym korespondentem PAP w Afryce. Warto pamiętać, że była to epoka, w której Związek Sowiecki organizował i wspomagał tzw. ruchy narodowowyzwoleńcze na terenie Afryki, a wielu działaczy tych ruchów szkolonych było w ZSRR na „przywódców rewolucyjnych”, z zadaniem marksistowskiej indoktrynacji kontynentu afrykańskiego. Literackim plonem pierwszego pobytu Kapuścińskiego w Afryce były dwie książki: „Czarne gwiazdy” i „Gdyby cała Afryka”, zdradzające nerw reporterski, choć może nie najgłębszą dociekliwość... Trzeba przecież pamiętać o „uwarunkowaniach” PRL-u oraz o istnieniu w ówczesnej Polsce cenzury.
W 1967 r. Kapuściński odbył długą podróż po siedmiu azjatyckich i zakaukaskich republikach Związku Sowieckiego. Napisał potem książkę „Kirgiz schodzi z konia”, w której delikatnie zwraca uwagę na nie do końca zsowietyzowaną tożsamość żyjących tam ludów i narodów. Rzecz jasna - czynił to aluzyjnie i między wierszami.
Jesienią 1967 r. Ryszard Kapuściński został korespondentem Polskiej Agencji Prasowej w Ameryce Łacińskiej, gdzie spędził 5 lat. Mieszkał m.in. w Chile, Meksyku, Boliwii, Brazylii. Wtedy - jak przypomniał w tych dniach Reuter - Kapuściński bliżej poznał się z osławionym „Che” Guevarą, agentem komunizmu „na Amerykę Łacińską”, który stawiał sobie za cel wzniecanie komunistycznej „rewolucji” w najbiedniejszych krajach Ameryki Południowej.
W 1974 r. Kapuściński rozpoczął pracę w tygodniku „Kultura” (pracował tam do 1981 r.) i ponownie wyjechał do Afryki. Wojnę domową w Angoli próbował opisać w książce „Jeszcze dzień życia”, znacznie odbiegającej od formuły klasycznego reportażu, w którym liczą się wydarzenia, konkrety, fakty - był to „reportaż”, ale jakby uciekający od faktów, zbliżający się do eseju lub reporterskich impresji. Czy dlatego, że ciążyła Kapuścińskiemu cenzura, czy w ramach „poszukiwania nowych form” reportażu, a może jeszcze z innych powodów?... Trudno powiedzieć. Faktem jest, że i dalsze jego książki raczej odchodzić będą od klasycznej reporterskiej „prawdy i tylko prawdy” - w stronę „bardziej indywidualnych refleksji”. Krytycy napiszą potem: „Była to zapowiedź gatunku, jaki będzie uprawiał w przyszłości, reportaż eseistyczny lub esej reporterski, gdzie obserwacja jest pretekstem do intelektualnej refleksji”.
I takimi właśnie książkami były „Cesarz” i „Szachinszach”, które przyniosły Kapuścińskiemu sławę, może właśnie bardziej ze względu na tę odautorską refleksję...
Potem były jeszcze „Lapidarium”, „Imperium”, „Heban”, „Podróże z Herodotem”... Pisarz pozostawił po sobie wiele interesujących książek, bez względu na to, czy i które z nich są klasycznym reportażem, a które refleksją raczej, oceną, „reporterskim esejem”. Bo jakkolwiek ograniczony PRL-owskimi realiami i cenzurą (co zapewne mocno przeszkadzało mu w opisywaniu prawdziwego świata...), osiągnął Kapuściński mistrzostwo we władaniu piórem, a jego bogaty życiorys (może kiedyś poznamy go w pełni?...) mógł być prawdziwą krynicą przemyśleń, refleksji i zadumy na wyższym poziomie, niż wymaga tego zwykła literatura faktu. Wszak - jak sam opowiadał - był świadkiem „27 rewolucji i zamachów stanu”, a cztery razy miał już być rozstrzelany; raz - jak opowiadał - uniknął śmierci „tylko dlatego, że żołnierz był tak pijany, że nie mógł sobie poradzić z rewolwerem”... Wspominał, że na 12 frontach (kilka razy na pierwszej linii) walczył, by przeżyć...
Książki Ryszarda Kapuścińskiego tłumaczono na wiele języków. Był laureatem wielu nagród i wyróżnień.
Wydaje się, że pozostawił po sobie jeszcze jedną książkę: tę, którą napisze o nim teraz jakiś dociekliwy reporter, niekoniecznie w formie „reporterskiego eseju”, niechby to była chociaż klasyczna biografia. Życiorys Kapuścińskiego sam w sobie jest z pewnością niezwykle zajmującą opowieścią...

Dlaczego jestem pisarzem?

Dlaczego tyle razy ryzykowałem życie, podchodziłem tak blisko do umierania? Czy po to, żeby złożyć sprawozdanie z tajemnic losu lub zarobić na pensję? Moja praca to powołanie, to misja. Nie poddałbym się tym niebezpieczeństwom, gdybym nie czuł, że jest to coś niezwykle ważnego, że dotyczy historii, nas samych - tak, że czułem się zmuszony przez to przejść. To więcej niż dziennikarstwo.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

***

Do tego, żeby uprawiać dziennikarstwo, przede wszystkim trzeba być dobrym człowiekiem. Źli ludzie nie mogą być dobrymi dziennikarzami. Jedynie dobry człowiek usiłuje zrozumieć innych, ich intencje, ich wiarę, ich zainteresowania, ich trudności, ich tragedie. I natychmiast, od pierwszej chwili, stać się częścią ich losu

***

Otóż najczęściej określiłbym swoją profesję jako bycie tłumaczem. Tylko tłumaczem nie z języka na język - ale z kultury na kulturę. Jeszcze w 1912 r. Bronisław Malinowski zwrócił uwagę, że świat kultur nie jest światem hierarchicznym (było to wówczas bluźnierstwo dla wszystkich eurocentryków), że nie ma kultur wyższych i niższych, że wszystkie są równe, tylko po prostu - różne.
Jest to tym bardziej prawdziwe dziś, w naszym wielokulturowym świecie, tak bardzo zróżnicowanym, ale w którym poszczególne kultury coraz silniej są ze sobą powiązane i wzajem się przenikają. Rzecz w tym, żeby między kulturami udało się stworzyć stosunki nie zależności i podległości, ale porozumienia i partnerstwa. Tylko wówczas jest szansa, aby w naszej rodzinie człowieczej nad wszystkimi wrogościami i konfliktami górę brały zgoda i życzliwość. Na swoim maleńkim, mikroskopijnym odcinku chciałbym się do tego przyczynić i oto - dlaczego piszę...
Żaden dziennikarz, który pracuje dla gazety lub telewizji, nie musi przeżywać okropieństw kondycji korespondenta agencji prasowej. Pewnego dnia napiszę o nich, o tych anonimowych twórcach wydarzeń, tych ofiarach informacji, pracujących dzień i noc w najgorszych warunkach. Ale ja podjąłem się tej pracy dobrowolnie, wiedziałem bowiem, że pracując dla agencji prasowej, zobaczę więcej rzeczy i spotkam więcej ludzi, którzy chętniej udzielają wywiadów korespondentowi agencyjnemu niż jakiemukolwiek innemu.

Ryszard Kapuściński, „Autoportret reportera”