Część 6. opracowania dotyczy zaszłości historycznej, która miała miejsce w 1961 r. i polegała na wywłaszczeniu z mocy PRL-owskiego prawa członków spółdzielni z ich prawa własności mieszkania i nadania im w to miejsce ograniczonego prawa rzeczowego do mieszkania, które w 1982 r. nazwano własnościowym prawem do lokalu mieszkalnego. Ustawodawca w ustawie z dnia 14 września 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU z 2007 r., Nr 125, poz. 873) zawarł przepisy, które cofają wskazówki zegara historii do roku 1961 r.: uwłaszczają ponownie z mocy prawa tych członków spółdzielni ich mieszkaniami z dniem wejścia w życie tej ustawy (tj. z dniem 31 lipca 2007 r.), których z mocy samego prawa wywłaszczono z własności ich mieszkań (dnia 17 lutego 1961 r.). Tak więc przynajmniej w tym jednym aspekcie uwłaszczenia w spółdzielniach mieszkaniowych będzie można mówić o odwróceniu kart historii, co stanowi istotny krok ku IV RP.
Mało znanym faktem prawnym jest, iż z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (DzU Nr 12, poz. 61 z późn. zm.) wszyscy członkowie spółdzielni mający od okresu międzywojennego lub po wojnie ustanowione prawo własności mieszkania w budynku spółdzielczym, z mocy prawa utracili to prawo, czyli zostali wywłaszczeni. Że taki właśnie fakt miał miejsce, nie tak łatwo odczytać z treści tej ustawy. Nigdzie bowiem w tekście ustawy nie użyto sformułowania, iż członkowie „zostali wywłaszczeni” ani też iż „utracili swoją własność”, ani nawet, że ich „prawo własności zostało przekształcone w ograniczone prawo do mieszkania”. Wielu prawników, czytając tekst tej ustawy, nie znalazło w nim żadnego śladu o wywłaszczeniu członków spółdzielni.
Najpierw należy bardzo uważnie przeczytać przepisy końcowe tej ustawy, gdzie można m.in. wyczytać, iż straciła moc z dniem wejścia w życie ustawy z 17 lutego 1961 r., ustawa z dnia 29 października 1920 r. o spółdzielniach (DzU z 1950 r. Nr 25, poz. 232), której istotnym elementem było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. o własności lokali (DzU z 1934 r. Nr 94, poz. 848 z późn. zm.), utraciła moc. Na mocy tych aktów prawnych do 1961 r. członkowie spółdzielni mieszkaniowych mieli prawo własności mieszkania, jeśli pokryli całkowicie koszty jego budowy. Od 1961 r. ustawa z dnia 29 października 1920 r. o spółdzielniach została zastąpiona ustawą z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach, gdzie członek spółdzielni z mocą wejścia tej ostatniej tracił faktycznie prawo własności mieszkania, zaś na to miejsce uzyskiwał ograniczone prawo do tego mieszkania. Dopiero w 1982 r. zdecydowano się w przepisach prawa spółdzielczego wprowadzić nazwę „spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu”. Interpretacja ta zgodna jest ze stanowiskiem zajętym przez Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu do orzeczenia z dnia 20 kwietnia 2005 r. (patrz cz. III pkt 2). Wziął ją również pod uwagę Sejm i Senat, wprowadzając do ustawy nowelizującej art. 5 dotyczący właśnie członków spółdzielni uwłaszczonych na mocy przepisów ustawy z dnia 17 lutego 1961 r.
Ustęp 1 tego artykułu stanowi, że jeśli członek spółdzielni, któremu przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, lokalu użytkowego lub garażu, albo jego poprzednik prawny był właścicielem tego lokalu i prawo własności z mocy przepisów ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach zostało przekształcone w ograniczone prawo rzeczowe do tego lokalu, to z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej (z dnia 14 czerwca 2007 r.), tj. z dniem 31 lipca 2007 r., przysługuje mu roszczenie o ustanowieniu odrębnej własności lokalu lub garażu i o przeniesienie na niego przez spółdzielnię prawa własności tego lokalu lub garażu bez jakichkolwiek obciążeń hipotecznych na tym lokalu bądź nieruchomości gruntowej z nimi związanej. Uzyskuje prawo roszczenia o uwłaszczenie z mocy samego prawa. Roszczenie to jest podstawą do wystąpienia z wnioskiem do zarządu spółdzielni (patrz art. 5 ust. 2).
O ile uprawniony członek spółdzielni złożył już wniosek o uwłaszczenie przed 31 lipca 2007 r., to ustawodawca uważa ten wniosek za złożony w trybie przepisów ustawy obowiązujących od dnia 31 lipca 2007 r. W tej sytuacji nie ma też żadnej potrzeby sporządzania aktu notarialnego, w której spółdzielnia przenosiłaby na członka spółdzielni prawo odrębnej własności lokalu mieszkalnego użytkowego lub garażu. Uczyniła to z mocy samego prawa. Spółdzielnia powiadamia więc tylko członka spółdzielni o zaistniałej sytuacji prawnej i przekazuje pismo w tej sprawie do Wydziału Ksiąg Wieczystych właściwego miejscowo dla swojej siedziby Sądu Rejonowego w celu założenia księgi wieczystej i wpisu do niej prawa własności lokalu. Koszty założenia księgi wieczystej i wpisu do niej ponosi Skarb Państwa (patrz art. 5 ust. 4). Członek spółdzielni winien się jednak zainteresować swoją sprawą.
Jakich członków spółdzielni ta sytuacja dotyczy? Otóż tylko tych, którzy spełniają łącznie dwa następujące warunki:
1) aktualnie posiadają spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu;
2) przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach posiadali prawo własności lokalu w budynku spółdzielczym i wraz z wejściem w życie tej ustawy utracili to prawo, uzyskując z mocy prawa ograniczone prawo rzeczowe do mieszkania.